‘Je moet al je landschappen kennen’

Edwin Raap, historisch geograaf, bracht heel precies de landschapsbepalende elementen in heel Nederland in kaart. Om ruimtelijke beslissingen beter geïnformeerd te kunnen nemen. Onder andere via projecten van de Erfgoed Deal dringt de kennis door tot de praktijk.  


Prachtig zicht op de structuurdragers van het landschap bij Nieuw Loosdrecht.(Foto: Jos Stöver, Beeldbank RCE)

De energietransitie, de woningbouw, de stikstofproblemen, wateroverlast en hittestress – alle ruimtelijke veranderingen die Nederland als gevolg hiervan zal ondergaan, kunnen iets afdoen of iets bijdragen aan het landschap. Liefst natuurlijk het laatste en om dat te bevorderen heeft het rijk in de Nationale Omgevingsvisie behoud en versterking van het cultureel erfgoed en landschappelijke kwaliteiten benoemd tot Nationaal Belang. Dan moet je wel weten welke elementen en structuren van wezenlijk belang zijn voor een regio. Hier stapt historisch geograaf en specialist cultuurlandschap in dienst van het Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Edwin Raap het toneel op.  

‘Van sommige delen van Nederland weten we heel veel, van andere heel weinig. Maar je moet gewoon al je landschappen kennen en beschrijven’, zegt Raap en hij voegde de daad bij het woord. Samen met zijn collega’s van de RCE verdeelde hij Nederland in 78 regio’s en schreef van elk een minilandschapsbiografie. Nu heeft Raap een extra laag op dit bouwwerk gelegd met de identificatie van de structuurdragers in de landschappen. 

Dijken en sloten
Structuurdragers, dat zijn de sloten bijvoorbeeld of de dijken. Raap geeft twee voorbeelden: ‘De Grebbedijk heeft een prachtig historische hoornwerk. Als je dit gebruikt als basis voor de dijkversterking, accentueer je het verleden, in plaats van het te vernielen.’

‘In Heiloo heb je strandvlakten en strandwallen, die liggen één meter hoger. Daarop wordt van oudsher gewoond. Dus plaats de nieuwbouw ook op die hoogte, in lijn met het landschap en op een plek die minder problematisch qua wateroverlast is.’  

Het structuurdragerproject stoelt zoals gezegd op het onderzoek naar de 78 regio’s, gebundeld in ‘Panorama Landschap’. Deze voeren op hun beurt weer terug op ‘Onontgonnen verleden’(2005-2010), dat stamt uit de tijd dat alleen het ministerie van LNV zich nog bekommerde om het landschap. Nu is vooral OCW aan zet én het ministerie van Binnenlandse Zaken, dat opdracht gaf voor het onderzoek naar de structuurdragers. LNV trekt wel een been bij intussen.  

Droogmakerij en stuwwal
Panorama Landschap verdeelt Nederland onder in veertien landschappen, van droogmakerij tot stuwwal, van zeeklei tot dekzand. In vijf à zes pagina’s per gebied krijgt de ruimtelijk professional een helder beeld van de geschiedenis en de aard van het gebied. Wie doorklikt naar de structuurdragers ziet in een tabel op een handzaam a-viertje de karakteristieken samengevat. ‘Hierbij is de culturele invalshoek leidend’, zegt Raap.

‘Neem Noord- en Zuid-Kennemerland, landschappelijk een eenheid, maar met een aparte plaats voor de IJmond die sinds de aanleg van het Noordzeekanaal (1876) en de komst van industrie een heel ander karakter kreeg. Die twee moet je dus onderscheiden. Ander voorbeeld is de IJsselvallei, die in het geheel van de Veluwe een eigen geschiedenis kent.’  

Raap heeft de elementen in kaart gebracht en ontsloten voor elke ruimtelijke professional – van beleidsambtenaar tot ontwerper. Als er grote plannen zijn voor een gebied is het van belang te weten hoe het gebied gevormd is tot wat het nu is. Als extraatje heeft Raap een overzicht gemaakt van alle ruilverkavelingen sinds de jaren vijftig.
Ook het grote publiek wordt bediend: in april staat naast een professionele uitgave een publieksboek gepland. Begin deze maand lanceerde de RCE een korte film over de structuurdragers. Hierin worden twee tegenovergestelde landschapstypen uitgelicht: een oud zandontginningslandschap in Overijssel en een jong zeekleilandschap in Zeeland.  

Betere verspreiding van kennis is belangrijk, zegt Raap. ‘Bij de RCE is veel kennis in huis, maar dat bereikt lang niet altijd de juiste plek. Al het erfgoed bijvoorbeeld is per RES-regio in kaart gebracht, maar aan de tafels waar de Regionale Energiestrategieën uitonderhandeld werden, lag die kaart niet onder hand bereik. Nu het kabinet in het coalitieakkoord miljarden heeft vrijgemaakt voor ruimtelijke ingrepen, is het zaak landschap en erfgoed goed te belichten, want in het akkoord zelf worden beide geeneens genoemd.’  
Daar mag het RCE als kennisinstituut wel wat meer aandacht aan besteden, vindt Raap. ‘Daarom maken we ook het publieksboek over de structuurdragers en de film’. Wij zijn de ‘’carrot’’. Wij geven de goede voorbeelden en verleiden.’ 

Wonen als structuurdrager: de kenmerkende opbouw van de Apeldoornse wijk Kerschoten. (foto Siebe Zwart, beeldbank RCE)

Erfgoeddeal
Een belangrijk middel is ook de Erfgoed Deal, het matchingsprogramma waarbij geselecteerde projecten voor de helft door het rijk gefinancierd worden, op voorwaarde dat mede-overheden en maatschappelijke organisaties de andere helft opbrengen. Raap is betrokken bij de Erfgoed Deal als netwerker van het programmabureau. Het programma loopt tot en met 2022. In februari zijn weer vijf nieuwe projecten toegevoegd, waarmee het totaal op dertig komt.

Raap: ‘In de laatste ronde is het project Polder Schieveen gehonoreerd. Een 18^e eeuwse droogmakerij bij Rotterdam - structuurdrager dus - wordt getransformeerd tot een eigentijdse combi van natuurbeleving en natuurinclusieve landbouw. En dus ook erfgfoedinclusief. In N-O Friesland is geld vrijgemaakt voor K(l)eigoed, een initiatief van bewoners om een erfgoedlocatie om te bouwen tot logies.’  

Maar de Erfgoed Deal staat onder druk Raap: ’Het programma kent een grote overvraag en agendeert precies de opgaven van nu, namelijk duurzaamheid, klimaatadaptatie en stedelijke groei (wonen). Vooralsnog is 2022 het laatste jaar van het programma, op veel plekken wordt gesproken over een verlenging maar daar is nog geen beslissing over genomen.'  

Info over Panorama landschap en structuurdragers
Info over de kaarten

Marijke Bovens | maart | 2022
Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit kan via: http://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief